ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ

Καλούνται τα μέλη του Μελισσοκομικού Συλλόγου Κεντρικού Έβρου η «ΚΥΨΕΛΗ» αλλά και όσοι θέλουν να γίνουν μέλη, στην ετήσια Γενική Συνέλευση του Συλλόγου.

Η Γεν. Συνέλευση θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 9 Ιανουαρίου 2015 και ώρα 18.00 στο Δημαρχείο Σουφλίου.

Τα θέματα ημερήσιας διάταξης είναι:

1. Απολογισμός Δ.Σ.
2. Ενημέρωση από το αντιπρόσωπο στην ΟΜΣΕ
3. Εκλογή νέου Δ.Σ. και αντιπροσώπων στην ΟΜΣΕΕ
4. Προγραμματισμός για το 2015

 

Γίνεται γνωστό σε όσους συμμετείχαν στο τριήμερο σεμινάριο το καλοκαίρι του 2014 ότι έχουν έλθει και θα μοιρασθούν οι Βεβαιώσεις συμμετοχής.

 

ΤΟ Δ.Σ.

Ο κύκλος της ζωής του varroa και της μέλισσας.

Μητέρα Γη. Μελισσοκομία στην ΕΤ3

Συνέντευξη: Η μελισσοκομία στη Θράκη

Συνένωση μελισσιών

Του Πασχάλη Χαριζάνη

άνοιγμα από το αρχείο pdf

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΟΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΓΑΛΑΚΤΙΚΟΥ ΟΞΕΟΣ, ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΒΑΡΡΟΩΣΗΣ

Των Λιάκου Β. Θρασυβούλου Α. Τσέλλιου Δ.

ανοίξτε το αρχείο pdf

Εποχιακοί μελισσοκομικοί χειρισμοί

Του Δημήτρη Τσέλιου

ανοίξτε το αρχείο pdf

Οι κυριότεροι εχθροί του μελισσιού

Του Βασίλη Λιάκου

ανοίξτε το αρχείο pdf

Ασθένειες του γόνου

Του Βασίλη Λιάκου

ανοίξτε το αρχείο pdf

Βελτίωση και επιλογή των μελισσών

Του Πασχάλη Χαριζάνη

ανοίξτε το αρχείο pdf

Παραγωγή βασιλισσών

Του Πασχάλη Χαριζάνη

ανοίξτε το αρχείο pdf

Διαταραχή ή σύνδρομο κατάρρευσης των μελισσιών

Του Πασχάλη Χαριζάνη

ανοίξτε το αρχείο pdf

Ασθένειες και εχθροί των μελισσιών

Του Βασίλη Λιάκου

ανοίξτε το αρχείο pdf

Κανόνες ορθής μελισσοκομικής πρακτικής για την παραγωγή ποιοτικά καλού μελιού

Του Ανδρέα Θρασυβούλου

ανοίξτε το αρχείο pdf

Ελληνική μελισσοκομία

Του Πασχάλη Χαριζάνη

ανοίξτε το αρχείο pdf

Οδηγίες για αλλεργικούς

Του Πασχάλη Χαριζάνη

ανοίξτε το αρχείο pdf

30 χρόνια βαρρόα

Του Ανδρέα Θρασυβούλου


ανοίξτε το αρχείο pdf

Βιολογία της Μέλισσας

*Της Σοφίας Γούναρη, Γεωπόνος, Ερευνήτρια ΕΘΙΑΓΕ

• Συστηματική κατάταξη μελισσών και στάδια κοινωνικής  εξέλιξης – Είδη και φυλές μελισσώ
• Το μελίσσι ως οργανισμός

            o Οι κηρήθρες του μελισσιού

            o Οι κάστες του μελισσιού
            o Οι κάτοικοι της φωλιάς
            o Επικοινωνία ανάμεσα στα άτομα του μελισσιού

•   Τα στάδια ανάπτυξης της μέλισσας 

Ανοίξτε το pdf

Εχθροί και ασθένειες των μελισσών

*Δρ. Ελευθέριος Αλυσσανδράκης

Κάθε μελίσσι, προκειμένου να επιβιώσει, έρχεται αντιμέτωπο με διάφορες αντιξοότητες, οι οποίες αφορούν στις καιρικές συνθήκες (χαμηλές και υψηλές θερμοκρασίες, υπερβολική υγρασία, έλλειψη τροφής κ.α.), σε ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (ψεκασμοί με φυτοφάρμακα κλπ.) και στα διάφορα παράσιτα που προσβάλλουν τις μέλισσες. Το πρόβλημα με τα παράσιτα γίνεται εντονότερο σε περιπτώσεις που ασκείται νομαδική μελισσοκομία, καθώς ευνοείται η εξάπλωση τους. Η γνώση του βιολογικού κύκλου των διαφόρων παρασίτων είναι πολύ σημαντική στην αντιμετώπισή τους.

Α) Βαρροϊκή ακαρίαση. Πρόκειται για το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής μελισσοκομίας και ένα από τα μεγαλύτερα της μελισσοκομίας παγκοσμίως. Στη χώρα μας οφείλεται στο άκαρι Varroa destructor L. Στη χώρα μας πρωτοεμφανίστηκε το 1978 στην περιοχή του Έβρου και γρήγορα διαδόθηκε σε ολόκληρη τη χώρα. Η γρήγορη μετάδοσή του οφείλεται στη νομαδική μελισσοκομία, αλλά και στη διάδοση της μακεδονικής φυλής στον ελλαδικό χώρο, φυλή που είναι ευαίσθητη σε προσβολές από το εν λόγω άκαρι. Προσβάλλει όλα τα στάδια των μελισσών πλην του αυγού (προνύμφη, νύμφη) και όλες τις μορφές τους (εργάτρια, βασίλισσα, κηφήνας). Με τα στοματικά του μόρια, μυζά την αιμολέμφο της μέλισσας.

Βιολογία. Το βαρρόα πολλαπλασιάζεται αποκλειστικά στον σφραγισμένο γόνο. Το θηλυκό άκαρι εγκαταλείπει την ενήλικη μέλισσα και εισέρχεται στο κελί που περιέχει προνύμφη εργάτριας ή κηφήνα λίγο πριν αυτό σφραγιστεί. Εκεί γεννά 5-6 αυγά στον εργατικό γόνο από τα οποία τα πρώτα δύο προλαβαίνουν να αναπτυχθούν πλήρως. Στον κηφηνογόνο γεννά 6-7 αυγά, από τα οποία 3-4 αναπτύσσονται. Αιτία είναι το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα που διαρκεί το στάδιο της πλαγγόνας του κηφηνογόνου (12 στην εργάτρια και 14,5 στο κηφήνα). Από τους απογόνους, ένας είναι αρσενικός, ο οποίος γονιμοποιεί τα θηλυκά και εν συνεχεία πεθαίνει. Τα γονιμοποιημένα θηλυκά εξέρχονται από το κελί μαζί με τη μέλισσα, την οποία παρασιτούν έως ότου μπουν σε κάποιο κελί γόνου για να γεννήσουν. Σε ένα κελί είναι πιθανό να εισέλθουν περισσότερα του ενός θηλυκά βαρρόα.

Το άκαρι προσβάλλει τις μέλισσες όλες τις εποχές του χρόνου. Η προσβολή φαίνεται μεγαλύτερη όταν δεν υπάρχει γόνος, επειδή όλα τα ακμαία ακάρεα βρίσκονται πάνω στις μέλισσες. Επειδή ακριβώς το άκαρι πολλαπλασιάζεται αποκλειστικά στο γόνο, η έκταση αυτού επηρεάζει τον πληθυσμό των ακάρεων και συνάμα κάθε χειρισμός που επηρεάζει το γόνο. Ακόμα, το αναπαραγωγικό δυναμικό είναι μεγαλύτερο στον κηφηνογόνο από ότι στον εργατικό γόνο (2,7 θηλυκά ανά κελί ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους στον κηφηνογόνο έναντι 1,8 στον εργατικό), οπότε όσο μεγαλύτερη είναι η έκταση του κηφηνογόνου, τόσο περισσότερο ευνοείται η ανάπτυξη του ακάρεος.

Τρόποι μετάδοσης. Εντός της κυψέλης, το άκαρι εύκολα μεταπηδά από μέλισσα σε μέλισσα. Σε άλλα μελίσσια το άκαρι μεταδίδεται με τη λεηλασία και την παραπλάνηση. Αναφορικά με τη λεηλασία, αυτή είναι εντονότερη σε μελίσσια αδύναμα, οπότε αυξάνεται η πιθανότητα μετάδοσης του ακάρεος. Κάποιοι μελισσοκομικοί χειρισμοί μπορεί να μεταδώσουν το άκαρι, όπως η συνένωση μελισσιών, η μεταφορά γόνου από μελίσσι σε μελίσσι κ.α. Τέλος, η νομαδική μελισσοκομία και η συνάθροιση πολλών μελισσιών σε περιορισμένο χώρο (π.χ. μελιτοφορία του πεύκου) συμβάλλουν σημαντικά στη διάδοση του βαρρόα.

Αντιμετώπιση. Η αντιμετώπιση του ακάρεος είναι πολύ δύσκολη επειδή αυτό πολλαπλασιάζεται στο σφραγισμένο γόνο. Αυτό σημαίνει ότι όταν υπάρχει γόνος στο μελίσσι μας, κάποια θηλυκά βρίσκονται προστατευμένα, καθιστώντας αναποτελεσματική κάθε θεραπεία με χημικά. Επίσης, τα χημικά που χρησιμοποιούνται έχουν κάποια επίδραση και στις μέλισσες. Έτσι, παρότι μπορεί να μην τις θανατώνουν, επηρεάζουν διάφορες φυσιολογικές λειτουργίες τους. Η χρήση των χημικών έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη ανθεκτικότητας σε κάποιες περιπτώσεις, δυσχεραίνοντας την κατάσταση. Τέλος, να αναφέρουμε ότι πάντα είναι ορατός ο κίνδυνος ρύπανσης των μελισσοκομικών προϊόντων από τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται μέσα στην κυψέλη.

Για την αντιμετώπιση του βαρρόα έχουν αναπτυχθεί διάφορες βιοτεχνικές μέθοδοι, οι οποίες αφορούν στην αφαίρεση και καταστροφή του κηφηνογόνου την άνοιξη, περιορισμό της ωοτοκίας της βασίλισσας, χρήση υψηλών θερμοκρασιών κ.α. Σε κάθε περίπτωση, είναι πάρα πολύ σημαντικό ο μελισσοκόμος να διατηρεί δυνατά μελίσσια, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι αυτά μπορούν να αντιμετωπίσουν, μέχρις ενός βαθμού, το πρόβλημα. Στη συνέχεια αναφέρονται λεπτομέρειες εφαρμογής βιολογικών μέσων.

Εφαρμογή γαλακτικού οξέος. Κάνουμε διάλυμα 15% και εφαρμόζουμε 85-120 mL ανά μελίσσι με ψέκασμα. Αυτό δίνει σε μελίσσι χωρίς γόνο αποτελεσματικότητα έως 96,6%. Καλύτερη αποτελεσματικότητα επιτυγχάνεται σε χαμηλές θερμοκρασίες. Ο χρόνος που δρα το γαλακτικό οξύ είναι μικρότερος από 24 ώρες, γι’ αυτό και χρειάζεται να γίνουν 4-6 εφαρμογές ανά 4-5 μέρες. Έχει ελάχιστη τοξικότητα στις μέλισσες. Εφαρμογή φθινόπωρο ή άνοιξη δεν επηρεάζει τις μέλισσες, ενώ οι υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού οδηγούν σε αντικατάσταση βασίλισσας.

Εφαρμογή οξαλικού οξέος. Γίνεται μόνο μία εφαρμογή την άνοιξη με τη μέθοδο της ενστάλαξης. Σε μελίσσια χωρίς γόνο συνιστάται: 3,5% οξαλικό οξύ (Ο.Ο.) σε πυκνό σιρόπι (80 γρ. Ο.Ο. σε 1 κιλό νερό και 1 κιλό ζάχαρη). Σε μελίσσια με γόνο συνιστάται: 3,2 % Ο.Ο. σε αραιό σιρόπι (60 γρ. Ο.Ο. σε 1 κιλό νερό και ½ κιλό ζάχαρη). Μη χρησιμοποιείτε μεγαλύτερη δόση. Κατά την παρασκευή μη θερμαίνεται, διαλύστε πρώτα τη ζάχαρη στο νερό και μετά το Ο.Ο. Χρησιμοποιούνται 5 mL για κάθε τελάρο που καλύπτεται από μέλισσες. Η εφαρμογή γίνεται στα μεσοδιαστήματα των τελάρων (όπως το Perizin). Η εφαρμογή να γίνεται αργά το απόγευμα όταν οι περισσότερες μέλισσες βρίσκονται μέσα στην κυψέλη, σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες από 8-10 ^οC και ποτέ πάνω από 37 ^οC. Αν χρησιμοποιηθεί σωστά δεν επιδρά στην ανάπτυξη των μελισσιών. Μη φτιάχνετε μεγαλύτερες ποσότητες από αυτές που χρειάζεστε. Αν σας περισσέψει, κάντε χρήση το πολύ την επόμενη μέρα.

Εφαρμογή θυμόλης. Η θυμόλη μπορεί να εφαρμοστεί με πολλούς τρόπους. Φτιάχνουμε διάλυμα θυμόλης 1:1 β/ο σε αλκοόλη 70-75% και ρίχνουμε μερικές σταγόνες σε 2-4 κομμάτια vetex 5X5 cm ή 4X6 cm που τοποθετούνται πάνω από τα πλαίσια. Σε μορφή κρυστάλλων, ποσότητα 5-15 g τοποθετείτε στην κυψέλη μέσα σε σακουλάκια από γάζα. Τέλος, σε μορφή αλευροποιημένης σκόνης, 0,25-0,5 g ανά κηρήθρα που έχει μέλισσες σκορπίζεται επάνω στους κηρηθροφορείς. Η αποτελεσματικότητα από 75% μέχρι 95% επηρεάζεται από τη μορφή χορήγησης τον πληθυσμό του μελισσιού και τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Η θυμόλη ασκεί εντομοαπωθητική δράση, ενώ πεθαίνουν μικρός αριθμός μελισσών. Σε υψηλή θερμοκρασία προκαλεί έντονη ανησυχία στο μελίσσι, ακόμα και εγκατάλειψη.

Εφαρμογή σκόρδου. A) Εκχύλισμα σκόρδου στο σιρόπι. Σκελίδες φρέσκου σκόρδου στύβονται και το εκχύλισμα αναμιγνύεται με σιρόπι (1:1 ζάχαρη και μερό), αναλογία σκόρδο:σιρόπι 1:4. Σε κάθε μελίσσι εφαρμόζονται 15 mL, 4 φορές σε διαστήματα 12 ημερών.

B) Σκόνη σκόρδου με ζάχαρη άχνη. Η σκόνη σκόρδου αναμιγνύεται με ζάχαρη άχνη σε αναλογία ένα μέρος σκόρδο και τέσσερα μέρη ζάχαρης άχνης. Το κάθε μελίσσι σκονίζεται με 15 γραμμάρια, 4 φορές σε διαστήματα 12 ημερών.

Β) Κηρόσκωρος. Προσβάλλει τις κηρήθρες, τόσο μέσα στην κυψέλη, όσο και στην αποθήκη.

Βιολογία. Τα ενήλικα έντομα είναι δραστήρια από το Μάιο ως τον Οκτώβρη. Ζουν 3-30 μέρες, χωρίς να τρέφονται και με μοναδικό στόχο τη σύζευξη και την απόθεση των αυγών. Τα γονιμοποιημένα θηλυκά μπαίνουν στις κυψέλες και γενούν 300-600 αυγά σε σχισμές και χαραμάδες, τα οποία εκκολάπτονται σε 3-10 μέρες, ανάλογα με τη θερμοκρασία. Οι προνύμφες ανοίγουν στοές στις κηρήθρες και τρέφονται με κερί, γύρη και μέλι, αλλά και με το γόνο, αφήνοντας μετάξινα νημάτια από όπου περνάνε. Σε περίπου 20 μέρες, η προνύμφη θα πλέξει το κουκούλι της και το ακμαίο θα βγει σε 7-8 μέρες, όταν οι θερμοκρασιακές συνθήκες είναι ευνοϊκές. Σε περιπτώσεις χαμηλών θερμοκρασιών, η χρονική διάρκεια των διαφόρων σταδίων διευρύνεται σημαντικά. Οι προνύμφες καταστρέφουν ολοσχερώς τις αποθηκευμένες κηρήθρες. Στις κυψέλες, καταστρέφουν τις κηρήθρες που δεν καλύπτονται από μέλισσες, ενώ κάνουν και σοβαρές ζημιές στα ξύλινα μέρη της κυψέλης, καθώς το καταστρέφουν για να στερεωθεί το κουκούλι κατά τη νύμφωση.

Αντιμετώπιση. Το πρόβλημα του κηρόσκωρου είναι εντονότερο στις αποθηκευμένες κηρήθρες, επειδή δεν υπάρχουν μέλισσες να τον αντιμετωπίσουν. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι σε θερμοκρασία -7 ^οC η εφαρμογή διαρκεί 4,5 ώρες, ενώ στους -17 ^οC μόλις 1,5 ώρα. Η εν λόγω διαδικασία είναι απόλυτα επιτυχής και ασφαλής. Επίσης, καλά αποτελέσματα δίνει η εφαρμογή θείου με καύση, όμως πρέπει να γίνουν συνολικά τρεις εφαρμογές ανά 15 ημέρες.

Διατηρώντας δυνατά μελίσσια, οι μέλισσες είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν από μόνες τους τον κηρόσκωρο μέσα στην κυψέλη. Επίσης, όταν ο πληθυσμός στα μελίσσια μας είναι μικρός και υπάρχουν άδειες κηρήθρες, που δεν καλύπτονται από μέλισσες, αυτές απομακρύνονται. Καθαρίζεται καλά ο πυθμένας των κυψελών, στοκάρονται οι σχισμές και όλα τα ξύλινα μέρη αποστειρώνονται με φλόγιστρο.

Γ) Σφήκες. Οι σφήκες επιτίθενται και θανατώνουν τις μέλισσες για να τις χρησιμοποιήσουν στην εκτροφή του γόνου τους. Ιδιαίτερο πρόβλημα δημιουργούν οι μεγάλες κόκκινες σφήκες. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, τοποθετούνται σφηκοπαγίδες κοντά στο μελισσοκομείο. Επίσης, οι σφηκοφωλιές εντοπίζονται και καταστρέφονται με κάποιο εντομοκτόνο. Ένα ακόμη μέτρο αφορά στη θανάτωση των γονιμοποιημένων θηλυκών αργά το φθινόπωρο και νωρίς την άνοιξη, πριν ξεκινήσουν να φτιάχνουν τη νέα φωλιά. Αν το πρόβλημα είναι μεγάλο, ενδέχεται να χρειαστεί μεταφορά του μελισσοκομείου σε άλλη περιοχή.

Δ) Αμερικανική σηψιγονία. Πρόκειται για τη σημαντικότερη ασθένεια των μελισσών, η οποία προκαλεί τεράστια προβλήματα παγκοσμίως. Προκαλείται από το βακτήριο Paenibacillus larvae, το οποίο προσβάλλει τη μέλισσα στο στάδιο της προνύμφης.

Βιολογία. Οι προνύμφες μολύνονται όταν λάβουν σπόρια του βακτηρίου μαζί με την τροφή. Προνύμφες ηλικίας μεγαλύτερης των τριών ημερών προσβάλλονται δυσκολότερα. Τα σπόρια βλαστάνουν στο στομάχι, πολλαπλασιάζονται και σχηματίζουν σπόρια. Στην εικόνα φαίνεται διαγραμματικά ο κύκλος του παθογόνου. Οι καθαρίστριες μέλισσες, προσπαθώντας να απομακρύνουν το νεκρό γόνο, μολύνονται με σπόρια, τα οποία μεταφέρουν σε υγιείς προνύμφες. Μετά από καιρό, ο νεκρός γόνος αποξηραίνεται και σχηματίζει ένα λέπι και συχνά η γλώσσα των νεκρών προνυμφών είναι προσκολλημένη στην άλλη άκρη του κελιού. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των σπορίων του βακτηρίου είναι ότι διατηρούν τη βλαστικότητά τους έως και 35 χρόνια! Αυτό το γεγονός κάνει ακόμα δυσκολότερη την αντιμετώπιση της ασθένειας. Η ασθένεια εμφανίζεται όλες τις εποχές του χρόνου, εντονότερα όμως το καλοκαίρι, όταν σταματήσει η νεκταροέκκριση και υπάρχει έντονη τάση για λεηλασία.

Τρόποι μετάδοσης. Εντός της κυψέλης μεταδίδεται από τις παραμάνες μέλισσες. Από κυψέλη σε κυψέλη μεταδίδεται με την παραπλάνηση και τη λεηλασία. Ειδικά στη δεύτερη περίπτωση, τα σπόρια του βακτηρίου επιβιώνουν μέσα στο μέλι και μεταφέρονται σε υγιή μελίσσια όταν οι μέλισσες το κλέψουν από κάποιο άρρωστο μελίσσι. Επίσης, οι διάφοροι μελισσοκομικοί χειρισμοί (συνενώσεις, ανταλλαγές πλαισίων, τροφοδότηση με μολυσμένο μέλι κλπ.) μπορεί να οδηγήσουν στη διάδοση της ασθένειας. Από περιοχή σε περιοχή η ασθένεια μεταδίδεται με την αγορά μελισσιών, με τη νομαδική μελισσοκομία και την τροφοδότηση μολυσμένων τροφών.

Συμπτώματα. Ο γόνος είναι διάσπαρτος και τα καλύμματα των κελιών είναι βυθισμένα, ενώ πολλά από αυτά έχουν και τρύπες (Εικόνα 1). Το χρώμα του γόνου γίνεται σκούρο καφέ και έχει μια χαρακτηριστική μυρωδιά ψαρόκολλας. Το πιο χαρακτηριστικό σύμπτωμα της ασθένειας είναι η κολλώδης κλωστή που σχηματίζεται αν βυθίσουμε μια οδοντογλυφίδα ή ένα ξυλαράκι στο σώμα της νεκρής προνύμφης (Εικόνα 2). 

εικόνα 1. βυθίσματα και τρύπες στα κελιά

εικόνα 2. σχηματισμός κολλώδους κλωστής

 Αντιμετώπιση. Χρησιμοποιούνται μέτρα υγιεινής και προφύλαξης, καθώς επίσης και διάφορες βιοτεχνικές μέθοδοι.

• Τα βαριά προσβεβλημένα και νεκρά μελίσσια καταστρέφονται με φωτιά. Το ίδιο και πλαίσια που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο της προσβολής. Οι κυψέλες αποστειρώνονται εσωτερικά με το φλόγιστρο.
• Λαμβάνονται μέτρα για τη μείωση της λεηλασίας και της παραπλάνησης.
• Χρησιμοποιούνται ανθεκτικά μελίσσια.
• Εφαρμογή της διπλής μετάγγισης.
• Τίναγμα των μελισσών σε νέα κυψέλη.
• Προσοχή στους μελισσοκομικούς χειρισμούς. Αποφυγή τροφοδότησης μελιού άγνωστης προέλευσης. Προσοχή κατά την αγορά μελισσιών.
• Χημικά μέσα. Μέχρι πρότινος γινόταν ευρεία χρήση του αντιβιοτικού τερραμυκίνη. Όμως, πρόσφατα απαγορεύτηκε η χρήση αντιβιοτικών στη μελισσοκομία και πλέον η ασθένεια αντιμετωπίζεται μόνο με βιολογικές και βιοτεχνικές μεθόδους.

Ε) Νοζεμίαση. Οφείλεται στο πρωτόζωο Nosema apis και αποτελεί τη δεύτερη σημαντικότερη ασθένεια των μελισσών. Πρόκειται για μια ασθένεια, με την οποία ο μελισσοκόμος δεν έρχεται σε άμεση επαφή και ενίοτε αγνοείται, μπορεί όμως να προκαλέσει μεγάλα προβλήματα.

Βιολογία. Το πρωτόζωο αναπτύσσεται στα επιθηλιακά κύτταρα του στομάχου της ενήλικης μέλισσας, ενώ τα ατελή στάδια δεν προσβάλλονται. Διαταράσσεται η πέψη των μελισσών, οι οποίες καταναλώνουν περισσότερες τροφές και μειώνεται η διάρκεια ζωής τους. Στη συνέχεια, προσβάλλονται οι υποφαρυγγικοί αδένες, με αποτέλεσμα να μην παράγουν αρκετό βασιλικό πολτό. Η βασίλισσα δεν τρέφεται κανονικά και περιορίζεται η ωοτοκία της. Οι μέλισσες παθαίνουν δυσεντερία, με αποτέλεσμα να μη μπορούν να συγκρατήσουν τα περιττώματά τους και να τα αφήνουν συχνά εντός της κυψέλης. Με αυτό τον τρόπο, η ασθένεια μεταδίδεται στις υπόλοιπες μέλισσες που θα πάνε να καθαρίσουν τα περιττώματα, ενώ πηγή μόλυνσης είναι και η μολυσμένη τροφή. Τα σπόρια διατηρούν τη ζωτικότητά τους για 2 χρόνια στα περιττώματα της μέλισσας, 2 μήνες στο έδαφος και 4 μήνες στο μέλι.

Η ασθένεια είναι ενδημική σε πολλές περιοχές της χώρας και η εμφάνισή της είναι εποχιακή. Το μέγιστο της ανάπτυξής της είναι την άνοιξη, ενώ το καλοκαίρι περιορίζεται σημαντικά.

Η τροφοδότηση των μελισσών με ακατάλληλες τροφές ευνοεί την εκδήλωση της νοζεμίασης. Το ίδιο συμβαίνει με την τροφοδότηση με σιρόπι αργά το φθινόπωρο. Ακόμη, οι κακές συνθήκες ξεχειμωνιάσματος (υγρασία στην κυψέλη, παρατεταμένος χειμώνας, επιθεωρήσεις με ακατάλληλες καιρικές συνθήκες κλπ.) και οι συχνές μετακινήσεις ευνοούν την εμφάνισή της. Γενικά, υπεύθυνες για την εκδήλωση της ασθένειας είναι καταστάσεις που προκαλούν δυσεντερίες στις μέλισσες, αλλά και αυτές που περιορίζουν τις μέλισσες εντός της κυψέλης για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Συμπτώματα. Το πιο χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι η παρουσία περιττωμάτων στην είσοδο, στα τοιχώματα και στα καπάκια της κυψέλης. Επίσης, οι μέλισσες έχουν διογκωμένες κοιλιές και σέρνονται εκτός της κυψέλης, έχοντας ανοιχτά τα φτερά τους και αδυνατώντας να πετάξουν. Βρίσκουμε, ακόμα, πολλές νεκρές μέλισσες μπροστά στην κυψέλη και τον πληθυσμό γενικά ελαττωμένο. Για επιβεβαίωση της ασθένειας, γίνεται μικροσκοπική εξέταση εκχυλίσματος του στομάχου της μέλισσας, οπότε και φαίνονται τα σπόρια του παθογόνου. Πρέπει να τονίσουμε ότι η διάρροια είναι σύμπτωμα της νοζεμίασης, κάθε διάρροια όμως δεν είναι νοζεμίαση.

Αντιμετώπιση. Επειδή η ασθένεια συνήθως ενδημεί σε μια περιοχή αναμένοντας τις κατάλληλες συνθήκες για να εκδηλωθεί, λαμβάνουμε προληπτικά μέτρα. Κατά το φθινόπωρο τα μελίσσια πρέπει να έχουν νέα και καλής ποιότητας βασίλισσα, αλλά και μεγάλο αριθμό νεαρών εργατριών. Για την αποφυγή των δυσεντεριών πρέπει να δίνονται τροφές καλής ποιότητας και να υπάρχει στο μελισσοκομείο τρεχούμενο και καθαρό νερό, όχι στάσιμο. Για το ξεχειμώνιασμα, το μελισσοκομείο να έχει νότια έκθεση, προστατευμένη από ανέμους και σε περιοχή με περιορισμένη υγρασία. Σε περίπτωση που διακοπεί η νεκταροέκκριση, οι μέλισσες πρέπει να μεταφερθούν σε άλλη ανθοφορία ή να τροφοδοτηθούν διεγερτικά. Τέλος, οι κηρήθρες καλό είναι να ανανεώνονται κάθε δύο χρόνια.

Αντιμετώπιση με θυμόλη. Δημιουργούμε διάλυμα που περιέχει 470 g αλκοόλη και 90 g θυμόλη. Από το ανωτέρω διάλυμα προσθέτουμε 1 mL σε 1 Kg σιρόπι σε ένα μελίσσι που καλύπτει 10 πλαίσια πληθυσμό κάθε 3 μέρες για 8 φορές.

ΣΤ) Δηλητηριάσεις των μελισσών. Οι δηλητηριάσεις ων μελισσών αποτελούν μια από τις σημαντικές αιτίες απώλειας μελισσιών. Μπορεί να οφείλονται σε κατανάλωση γύρης νέκταρος ή μελιτωμάτων που περιέχουν κάποια τοξική ουσία ή- συνηθέστερα- σε ανθρώπινες παρεμβάσεις.

Τροφοδηλητηριάσεις. Κάθε φυτό έχει στα διάφορα μέρη του ουσίες που έχουν σαν σκοπό την προστασία του. Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτές οι ουσίες συγκεντρώνονται στο νέκταρ ή τη γύρη, προκαλώντας τοξικότητα στις μέλισσες.

Τα γενικά συμπτώματα από τροφοδηλητηριάσεις είναι: α) ξαφνικό αδυνάτισμα των μελισσιών, β) σωροί νεκρών μελισσών στην είσοδο της κυψέλης, γ) αποδιοργάνωση του μελισσιού, δ) νεκρός γόνος και συμπτώματα σηψιγονιών, ε) επιθετικές μέλισσες, στ) παράλυση, ζ) μέλισσες χωρίς τρίχωμα, μαύρες και γυαλιστερές.

Οι τροφοδηλητηριάσεις διακρίνονται από τις δηλητηριάσεις με εντομοκτόνα από το ότι δεν παρατηρούνται σε όλα τα μελίσσια του μελισσοκομείου.

Δηλητηριάσεις από φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Οι μέλισσες θανατώνονται κυρίως από εντομοκτόνα. Αυτό συμβαίνει όταν συλλέγουν ρυπασμένη γύρη και νέκταρ, όταν πετάξουν μέσα από νέφος εντομοκτόνου, όταν περπατήσουν σε ρυπασμένες επιφάνειες ή ο αέρας φέρει στην κυψέλη το νέφος του εντομοκτόνου.

Τα γενικά συμπτώματα από τις δηλητηριάσεις αυτές είναι: α) υπάρχουν πολλές νεκρές μέλισσες στην ψεκασμένη καλλιέργεια, β) ξαφνικό αδυνάτισμα και αποδιοργάνωση των μελισσιών, γ) σωροί νεκρών μελισσών στην είσοδο της κυψέλης, δ) νεκρός γόνος και συμπτώματα σηψιγονιών, ε) οι συλλέκτριες που κουβαλούν το ρυπασμένο νέκταρ εμποδίζονται να μπουν στην κυψέλη.

Για την αποφυγή τέτοιων δυσμενών καταστάσεων θα πρέπει να υπάρχει συνεννόηση μεταξύ των καλλιεργητών και των μελισσοκόμων. Επίσης, το όνομα, η διεύθυνση και το τηλέφωνο του μελισσοκόμου πρέπει να είναι γραμμένα σε εμφανές σημείο του μελισσοκομείου, οι περιοχές όπου γίνονται συχνοί ψεκασμοί πρέπει να αποφεύγονται και, τέλος, κοντά στο μελισσοκομείο να υπάρχει καθαρό νερό, ώστε οι μέλισσες να μην το αναζητήσουν σε άλλες, πιθανώς ρυπασμένες, πηγές.

Θεραπεία ασθενειών με πρόπολη

*Βασίλης Γεωργιάδης, Φυσιοθεραπευτής

Η πρόπολη είναι ένα φυσικό αντιβιοτικό προϊόν της μέλισσας.
Στο βιβλίο περιλαμβάνονται συνταγές για τη φυσική θεραπεία πολλών ασθενειών.

Ανοίξτε το αρχείο pdf

Βιολογία, μορφολογία, ανατομία, φυσιολογία μέλισσας

*Δρ. Αλυσσανδράκης Ελευθέριος

Περιεχόμενα:
-Βιολογικός κύκλος και κοινωνία των μελισσών
-Μορφολογία, ανατομία και φυσιολογία της μέλισσας 

Ανοίξτε το αρχείο pdf

Ταυτότητα Ελληνικού Μελιού

1ο Επιστημονικό Συνέδριο Μελισσοκομίας-Σηροτροφίας
Αθήνα, 29 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 2002 


Περίληψη:
Με σκοπό να ολοκληρωθεί η ταυτότητα των αμιγών ελληνικών μελιών πεύκου, ελάτης, καστανιάς, θυμαριού, ηλίανθου, ερείκης, πορτοκαλιάς και βαμβακόμελου προσδιορίστηκαν 30 διαφορετικά φυσικοχημικά χαρακτηριστικά συμπεριλαμβανομένων των σακχάρων, ιχνοστοιχείων, μετάλλων, ενζύμων και νομοθετημένων ποιοτικών κριτηρίων. 

Ανοίξτε το αρχείο pdf

Τροφοδοτήσεις-Μεταφορές

*Δρ. Ελευθέριος Αλυσσανδράκης

ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΕΙΣ

1. ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΜΕΛΙΣΙΟΥ

• Υδατάνθρακες
• Πρωτεΐνες
• Λιπίδια
• Λιπαρά οξέα
• Στερόλες
• Βιταμίνες
• Ανόργανα άλατα
• Νερό

Πρωτεΐνες και αμινοξέα

• Εργάτριες: από τη γύρη, έως 14 ημερών
• Γόνος: από β.π. έως 3 ημερών, από γύρη μετά
• Βασίλισσα: από β.π.
• Ανάγκες μελισσιού: 20 κιλά ανά έτος για γόνο: 100 mg / προν., 1 Kg / εβδ. (1500Χ7), 200 χιλ. / έτος
• Πολλή γύρη 5-6 μέρες για αδένες
• Ποιότητα γύρης: Ποσότητα πρωτεΐνης- Σύσταση αμινοξέων

Υδατάνθρακες

• Νέκταρ, μελίτωμα
• Πηγή ενέργειας
• 25-40% (5-75%)
• Σακχαρόζη, γλυκόζη, φρουκτόζη, μαλτόζη
• Ανάγκες: 130-220 Κg νέκταρ (32-55 Κg μέλι)

Βιταμίνες

• Από γύρη, αλλά και μέλι
• Σημαντικές για εξέλιξη γόνου
• Ανάγκη οι παραμάνες για παραγωγή β.π.

2. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΜΕΛΙ

Πότε; Χειμώνα ή νωρίς την άνοιξη

Πως; Κηρήθρες με απολεπισμένο μέλι, αραιωμένο με νερό (1:3) σε τροφοδότες, κρυσταλλωμένο μέλι

Πλεονεκτήματα: φυσική τροφή μελισσών

Μειονεκτήματα: αντιοικονομικό, τάση για λεηλασία, κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών

Προφυλάξεις: όχι με υψηλή θερμοκρασία και τροφοδότηση απόγευμα για λεηλασία, θέρμανση στους 70 ^οC για 5’ για περιορισμό ασθενειών

Όσο γίνεται να τροφοδοτούμε δικό μας μέλι, απαλλαγμένο από ασθένειες

3. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΣΙΡΟΠΙ

Πότε;

• Όταν υπάρχει κίνδυνος λιμοκτονίας
• Για αύξηση της επιτυχίας κάποιας επέμβασης (συνένωση, βασιλοτροφία, εισαγωγή βασίλισσας κλπ)
• Για διέγερση μελισσιού

Πλεονεκτήματα: Όχι ασθένειες, Εύκολη, γρήγορη, αποτελεσματική λύση

Μειονεκτήματα: Εκδήλωση λεηλασίας

Προφυλάξεις:

• Τροφοδότηση το σούρουπο
• Προσοχή σε τροφοδότες που στάζουν
• Όχι μεγάλες ποσότητες σε μικρά μελίσσια
• Χλιαρό σιρόπι, όχι ζεστό
• Όχι σιρόπι αργά το φθινόπωρο
• Όχι καφέ ζάχαρη ή μελάσα

4. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΚΡΥΣΤΑΛΛΙΚΗ ΖΑΧΑΡΗ

Πότε; Για παρατεταμένη διέγερση ωοτοκίας της βασίλισσας

Πως; Ζάχαρη στους κηρηθροφορείς, σε πιάτο εντός της κυψέλης ή μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού καλύμματος

Πλεονεκτήματα: γρήγορη, όχι λεηλασία

Μειονεκτήματα: απαιτείται περίπου το 20% της ενέργειας για διάλυση της ζάχαρης, μέρος της ζάχαρης πετιέται

Προφυλάξεις: οι μέλισσες χρειάζονται άφθονο νερό, όταν υπάρχει νεκταροέκκριση την αγνοούν

5. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΖΑΧΑΡΟΖΥΜΑΡΟ

Πότε; Φθινόπωρο (αποθέματα), Χειμώνα (ανάπτυξη), Άνοιξη-Καλοκαίρι (σε κενά ανθοφορίας)

Πως; Πάνω σε κηρήθρες

Προετοιμασία: ζάχαρη:μέλι (2,5:1), ζύμωση και προσθήκη ζάχαρης όσο σηκώνει

Πλεονεκτήματα: όχι λεηλασία, δε χαλάει, δεν αποθηκεύεται, χρήσιμο για διατήρηση γόνου και πληθυσμού, αύξηση πιθανότητας επιτυχίας χειρισμών, θρεπτικό

Μειονεκτήματα: κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών, κόστος

Προφυλάξεις: όχι νωρίς την Άνοιξη πριν περάσουν τα κρύα γιατί προκαλεί διέγερση για γόνο, όχι άχνη εμπορίου (περιέχει άμυλο), όχι γλυκόζη (περιέχει δεξτρίνες), όχι προσθήκη νερού (κρυσταλλώνει)

6. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΓΥΡΗ

Πότε; Σε περίοδο εκτροφής γόνου που δεν υπάρχει γύρη εντός της κυψέλης ή στα φυτά

Πως; Γύρη σε κηρήθρες, ξηρή γύρη σε εξωτερικούς τροφοδότες, αλεσμένη, με ή χωρίς σογιάλευρο, στο σιρόπι (10-20 g σε 1 Kg σιρόπι)

Μειονεκτήματα: πολύ αντιοικονομικό, κίνδυνος μετάδοσης ασκοσφαίρωσης από γύρη εμπορίου

Προφυλάξεις: γύρη χωρίς ασθένειες

7. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΓΥΡΕΟΠΙΤΑ

Παρασκευή υποκατάστατου γύρης: 6 Κg γύρης + 1,3 L χλιαρό νερό (40 ^οC), ανακάτεμα για 15-30’, προσθήκη 6 Κg ζάχαρης

Δεν ξεραίνεται ούτε μουχλιάζει

300-500 g σε κάθε μελίσσι, πάνω από τον γόνο

Προσοχή να είναι φρέσκια η γύρη και να μην έχει ασθένειες

8. ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΟ ΓΥΡΗΣ

Συστατικά: σογιάλευρο, γύρη, ζάχαρη, νερό και αποβουτυρωμένο γάλα, μαγιά μπύρας, κυτταρίνη, μέλι κ.ά.

Άριστη ποσότητα πρωτεΐνης: 23% (< περιορισμένη εκτροφή, >τοξικότητα)

Γύρη: 8-10%, ερέθισμα εκτροφής γόνου

Ζάχαρη: διεγείρει για γρήγορη κατανάλωση

Σογιάλευρο

Συμπληρώνει την περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη

Ποσότητα σογιάλευρου: (23ΧΒ)/Τ, όπου Β το βάρος του τελικού προϊόντος, Τ η % πρωτεΐνη του σογιάλευρου

Παράδειγμα

Πρώτα το σογιάλευρο (Χ)

Χ=(23ΧΒ)/Τ, όπου:

Β = συνολική ποσότητα υποκατάστατου

Τ =  % περιεκτικότητα σογιάλευρου σε πρωτεΐνη

Έστω ότι θέλουμε 20 Kg και το σογιάλευρο είναι 40% σε πρωτεΐνη

Χ=(23Χ20 Kg)/40 = 11,5 Kg

Γύρη (8-10%)= 1,6-2,0 Kg

Ζάχαρη = 6,5-6,9 kg

Χλιαρό νερό

Αρχικά διαλύουμε τη γύρη, προσθέτουμε τη ζάχαρη με συνεχές ανακάτεμα, τέλος το σογιάλευρο, απομακρύνουμε από τη φωτιά όταν διαλυθεί, αφού κρυώσει, σε σακουλάκια 150-250 γρ.

Πλεονεκτήματα: εξασφάλιση πρωτεΐνης, διέγερση εκτροφής γόνου, χαμηλότερο κόστος

Μειονεκτήματα: λιγότερο αποτελεσματική από τη γύρη, συχνή χρήση κίνδυνος εμφάνισης νοζεμίασης και ασκοσφαίρωσης

Προφυλάξεις: όχι για περισσότερο από 2 εβδομάδες, όχι σε περίοδο που σταματά φυσιολογικά η ωοτοκία και δεν υπάρχουν μελιτοφορίες

9. ΔΙΕΓΕΡΤΙΚΗ ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ

Πότε;

• Για αύξηση πληθυσμού πριν κύρια ανθοφορία (εφαρμόζεται 40 μέρες πριν)
• Για ανανέωση πληθυσμού πριν το χειμώνα (εφαρμόζεται μετά τον τελευταίο τρύγο)
• Για επιτυχείς επεμβάσεις (ταυτόχρονα με την επέμβαση)
• Όταν για κάποιο λόγο σταματήσει η ωοτοκία

Πως; 1/4 του λίτρου σιρόπι (1:1 ) για 10 μέρες, Πλαστική σακούλα στους κηρηθροφορείς

Προϋποθέσεις:

• Παρουσία γύρης ή υποκατάστατου
• Παρουσία καλοχτισμένων κηρήθρων, με άδεια κελιά κοντά στη γονοφωλιά
• Νεαρή και καλή βασίλισσα
• Δυνατά μελίσσια, όχι σε μικρά

Πλεονεκτήματα: Αύξηση γόνου και πληθυσμού

Μειονεκτήματα: Κοπιαστική εργασία

Προφυλάξεις: Όχι με ακατάλληλο καιρό (χάνονται οι μέλισσες), Όχι με κρύο (δε θερμαίνεται ο γόνος)

10. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΙΣ ΜΕΛΙΣΣΕΣ

Επηρεάζει άμεσα ωοτοκία και εκτροφή γόνου

Χρησιμοποιείται για:

• Επιβίωση, καθώς όλοι οι οργανισμοί χρειάζονται νερό
• Ρύθμιση θερμοκρασίας κυψέλης
• Διατηρεί Σ.Υ. στα κελιά του γόνου
• Διαλύουν ζάχαρη ή κρυσταλλωμένο μέλι
• Αραιώνουν τροφές για γόνο

Συλλογή νερού

Εξειδικευμένη ομάδα μελισσών

70% συλλογής σε οικιακές μέλισσες (αποθήκες νερού)

Πετούν σε χαμηλότερες Τ για συλλογή (<10 ^oC)

Συλλέγεται νερό Τ = 18-32 ^oC, όχι > 36 ^oC

Τροφοδότες να λιάζονται άνοιξη, σκίαση καλοκαίρι

Ανάγκες: 0,5 L / ημέρα, 2 L σε ζέστη (ως και 5L)

56 ταξίδια ανά ημέρα, έως και 100

3-10 λεπτά ανά ταξίδι, νερό για 20 προνύμφες

Τροφοδότες: Εσωτερικοί τροφοδότες, Άδειες κηρήθρες, Τροφοδότες σιροπιού, Σφουγγάρι με νερό, Εξωτερικοί τροφοδότες, Βαρέλι ή άλλο δοχείο που να στάζει νερό σε σφουγγάρι ή ξύλο. ΟΧΙ ανοιχτά δοχεία-ΟΧΙ ΣΤΑΣΙΜΑ ΝΕΡΑ

11. ΤΡΟΦΕΣ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

Ζυμάρι τύπου καραμέλα

Νερό:ζάχαρη 1:10, 10mL λεμόνι, 5 λεπτά βρασμός

Προσοχή στην ποσότητα λεμονιού και τη θερμοκρασία, άμεση ψύξη μετά

Χρώμα τελικού προϊόντος έχει σχέση με την HMF

Ζυμάρι τύπου βανίλια

Ειδική μηχανή, χαμηλές θερμοκρασίες, άμεση ψύξη, χαμηλή περιεκτικότητα σε HMF

Γενικά, μπορούν να παραχθούν τροφές με χαμηλή περιεκτικότητα σε HMF

ΠΡΟΣΟΧΗ στην HMF!

Πάνω από 150 mg/Kg είναι τοξική στις μέλισσες: θάνατος > 50%, σε 30 mg/Kg όχι τοξική.

Όσο πιο σκούρα η τροφή, τόσο περισσότερη HMF περιέχει

Στη Γερμανία προτείνουν όριο το 20 mg/Kg για τις τροφές.

Κίνδυνος και από παλιά ή θερμασμένα μέλια!

12. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ…

1. Τροφοδοτήσεις όταν το μελίσσι έχει ανάγκη
2. Όσο μπορούμε να μην ανακατεύουμε υδατάνθρακες με πρωτεΐνη
3. Να μην ξεχνάμε τη γύρη και το νερό
4. Αμφιλεγόμενες οι τροφές του εμπορίου ως προς

-   Τις συνθήκες παραγωγής

-   Τα συστατικά τους

ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΜΕΛΙΣΣΙΩΝ

Γιατί να μεταφέρω τα μελίσσια μου;

• Σε κάποια μελιτοφορία
• Για ξεχειμώνιασμα
• Κατά τη βασιλοτροφία

Μεταφορές σε μικρές αποστάσεις

Αν μεταφέρω μελίσσια σε απόσταση μικρότερη των 3 Km, αυτά επιστρέφουν στην αρχική θέση!

Για μερικά μέτρα: μισό μέτρο την ημέρα

Για περισσότερο: μεταφορά >6Km για 1 εβδομάδα, μετά επιστροφή

Μεταφορές σε μεγάλες αποστάσεις

• Κυψέλες με συνδετήρες, σε καλή κατάσταση χωρίς ρωγμές
• Να έχουν ελάχιστο μέλι
• Φόρτωμα το βράδυ, αν νωρίτερα αφήνω μερικά μελίσσια στην παλιά θέση
• Περιφερειακά τα δυνατά μελίσσια, στη μέση τα αδύνατα
• Καλό δέσιμο με σχοινιά ή ιμάντες
• Τα πλαίσια να είναι παράλληλα προς την κίνηση του αυτοκινήτου
• Αερισμός είναι σημαντικός
• Κενό κάτω από το πάτωμα
• Ανοιχτές θήρες καπακιών
• Μέλισσες να ψεκάζονται με νερό, δάπεδο φορτηγού επίσης
• Σε τελικό προορισμό: μέλισσες ψεκάζονται με νερό από τις σήτες, ανοίγονται μετά 15’